Arbeidsverhoudingen van de toekomst

Scenario 1 Samen meer

Schets algemene situatie
De mentaliteit is ‘samen meer’ in een situatie van nulgroei. Het scenario vindt plaats in een wereld met centrale sturing. De maatschappelijke en politieke koers is pragmatisch, technocratisch, kapitalistisch én egalitair. Werkgevers handelen binnen de kaders van nationale economische doelen en prioriteiten.
Na een moeizaam economisch begin van het nieuwe millennium ontstond rond 2018 draagvlak voor een wezenlijk andere politiek. Pragmatische technocraten kregen de ruimte om te werken aan banen en welvaart. Bedrijfswinsten worden afgeroomd ten behoeve van het collectief. Werkloosheid wordt vermeden door bedrijven te verleiden tot omscholingsprogramma’s. Waar werkloosheid zich voordoet, zorgt de overheid voor verplicht werk en omscholing in ruil voor een basisinkomen. Er is actief arbeidsmarktbeleid.
Er wordt een groot beroep gedaan op ieders aanpassingsvermogen: de fysieke en mentale fitheid. De overheid treedt nadrukkelijk op in de persoonlijke levenssfeer. Het is een wereld van gelijke kansen, maar geen gelijke uitkomsten.
Nationale overheden werken plannen uit die passen binnen een Europees economisch plan. Nederland kent een ministerie voor Planvorming. Er is werk voor en participatie door iedereen. Wie uit het arbeidsproces valt, wordt verplicht naar ander werk toe geleid. Er is een collectieve zorgverzekering.

Arbeidsverhoudingen in dit scenario
Vakbonden ondersteunen de nationale politiek door te legitimeren en te coördineren. Arbeidsrelaties worden geregeld op basis van collectieve arrangementen. De nationale cao is een feit. Die stelt kaders voor met name beloning, arbeidstijden, omscholing en medezeggenschap. Loon wordt ingeruild voor werk- en omscholingsgaranties. Medezeggenschap is gericht op het realiseren van doelen op bedrijfsniveau.
De gerichtheid op ‘samen meer’ brengt outputsturing met zich mee. Er is ruimte voor tijd- en plaatsonafhankelijk werken op basis van vertrouwen. In de arbeidsrelatie ligt de nadruk op flexibiliteit in ruil voor werkgarantie en investeringen in duurzame inzetbaarheid en vitaliteit.
De focus ligt op talentmanagement. Arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd zonder baangarantie voor het leven zijn dominant. De inkomensverschillen zijn niet extreem.
Hard werken en jezelf ontwikkelen wordt beloond. Wil je rijk worden, dan zal je zelf moeten ondernemen. Naast een redelijk loon liggen de belangrijkste arbeidsvoorwaarden op het gebied van duurzame inzetbaarheid, opleiding en omscholing. Deze zijn niet vrijblijvend en nadrukkelijk gerelateerd aan de bedrijfs- of sectordoelen.
Het pensioen is inmiddels een basisvoorziening en sober. De pensioenleeftijd is verhoogd naar 70 jaar.

Scenario 2 Samen duurzaam

Schets algemene situatie
Het parool in het scenario ‘samen duurzaam’ is zuinig zijn op de planeet die ons allen verbindt. Er is veel aandacht voor welzijn van mens en dier. Er heerst een gevoel van gezamenlijke verantwoordelijkheid die tot uitdrukking komt in een grote verscheidenheid aan netwerken. De overheid staat op afstand. Materiële welvaart heeft bescheiden zeggingskracht. Voor dit scenario is een lichte economische krimp verondersteld die deels wordt gecompenseerd door een levendige ruileconomie.
De export van duurzame producten en diensten biedt kansen voor bescheiden groei in de toekomst. De beurs leidt een kwijnend bestaan. Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) staat centraal. De samenleving is geëmancipeerd. Er is veel aandacht voor ontwikkeling, welzijn, gezondheid, kunst en zorg voor het milieu. Voor het individu is ruimte, maar de sociale druk is hoog.
Europa heeft zich ontwikkeld tot een politieke unie met veel ruimte voor nationale, regionale en lokale overheden, bedrijven en belangengroepen.
Burgers worden op talenten ingezet. Iedereen draagt verplicht bij via betaald of onbetaald werk. Het onderscheid tussen werk en privé vervaagt. De werknorm: mannen en vrouwen werken in flexibele vormen vier dagen per week. De overige tijd gaat op aan bijdragen aan de samenleving: burenzorg, vrijwilligerswerk, mantelzorg.

Arbeidsverhoudingen in dit scenario
Arbeidsverhoudingen zijn gebaseerd op solidariteit. Inzetbaarheid gedurende het hele leven (life long employability) is leidend. Kenmerkend voor de arbeidsmarkt is mobiliteit van werknemers tussen bedrijven: overstap met terugkeergarantie, detachering en uitleenconstructies.
Vakbonden staan op afstand. Samen met werkgeversorganisaties zijn zij adviseurs op het gebied van duurzaam ondernemer- en werkgeverschap. Vaak vervullen zij de rol van ombudsman die misstanden aan de kaak stelt. Er is een mix van indirecte medezeggenschap (ondernemingsraad) en directe medezeggenschap.
De solidariteit tussen medewerkers onderling en tussen medewerkers en leiding is groot. De stijl van leidinggeven is daarop geënt.
Kader-cao’s op bedrijfstak- en brancheniveau zijn aangevuld met gedetailleerde uitwerkingen op bedrijfsniveau. De arbeidsvoorwaarden staan in het teken van duurzaamheid, inzetbaarheid van mensen en vergroening van de onderneming.
Het welzijn van mensen – ruimte voor ontwikkeling, mantelzorg en duurzame inzetbaarheid – is goed geregeld. Bovendien is er ruimte voor maatwerk, zolang dat niet ten koste gaat van het collectieve belang. De immateriële component in het beloningsbeleid – het compliment, de leuke klus, ontwikkelingsmogelijkheden – is sterker geworden.

Scenario 3 Ik heb

Schets algemene situatie
Money makes the world go round is het motto in het ‘ik heb’-scenario. Het individu staat op een voetstuk. Er is sterk geloof in eigen kracht.
Vrij ondernemerschap en concurrentie staan centraal. De markt ordent. Er is een periode van hoogconjunctuur en economische dynamiek aangebroken met groeicijfers van 3%. Er zijn veel start-ups. Failliet gaan is geen schande, je kan altijd opnieuw beginnen.
Mensen zoeken verbinding in netwerken. Personal branding – het jezelf als merk presenteren – is een sterke eigenschap. De kleine, krachtige overheid staat op afstand en beperkt zich tot de kerntaken: veiligheid en bescherming van de vrije markt.
De arbeidsmarkt is flexibel, het ontslagrecht is versoepeld. Arbeidswetgeving is minimaal. Mensen die het niet redden, hebben dat aan zichzelf te wijten.
Het neveneffect van de prestatiecultuur is uitval.  Werknemersziektes nummers één en twee zijn de burn-out en bedrijfsongevallen. De collectieve zorgverzekering wordt steeds meer afgebroken. Private klinieken domineren het zorglandschap.
Er zijn grote inkomensverschillen. Topbeloning, bonus en variabele beloning zijn populair.

Arbeidsverhoudingen in dit scenario
De verhouding tussen werkgever en werknemers is geïndividualiseerd. Toegevoegde waarde van medewerkers staat centraal. Werkgevers onderhandelen met elke werknemer afzonderlijk om tot individuele afspraken te komen. Een tweedeling onder werknemers tekent zich af: ‘de talenten’ en ‘de uitwisselbaren’.
Het ledental van vakbonden is sterk afgenomen. Vakbonden staan onder druk en zijn beperkt actief op ondernemingsniveau. Medewerkers zijn nauwelijks bereid tot collectieve actie. Beroeps- en bedrijfsbonden boeken via organizing succes. De Wet op de Ondernemingsraden is een relict uit het verleden. Leidinggeven is gericht op resultaat. Persoonlijke doelen zijn gebaseerd op onderlinge competitie, niet op samenwerking. Dat geeft ruimte voor medewerkers die zich ondernemend opstellen. Wie niet presteert, heeft geen toekomst (hire & fire). De HR-afdeling heeft de taken gesplitst naar twee doelgroepen. Talentmanagement en individueel maatwerk voor ‘de talenten’, kosten laag houden en continuïteit waarborgen bij ‘de uitwisselbaren’.
Werkgever en werknemer spreken in individuele contracten niets anders af dan strikt nodig is om de arbeidsprestatie en de beloning te omschrijven (prestatiecontract). Die soberheid is ook nodig voor juridisch sluitende afspraken. De onderhandeling vindt bilateraal plaats op basis van actuele schaarsteverhoudingen. Bij voorkeur regelt de medewerker zelf zijn pensioen en andere, meer kwalitatieve onderwerpen (all-in-one-contract).

Scenario 4 Ik ben

Schets algemene situatie
In het scenario ‘ik ben’ is het individu de regisseur van het eigen leven. Mensen streven naar een zo groot mogelijk welzijn. Werk en mogelijkheden om jezelf te ontwikkelen zijn indicatoren voor welbevinden. Voldoende inkomen is een hygiënefactor waarin wordt voorzien, omdat mensen hun hart volgen.
De overheid heeft de neerwaartse spiraal in de economie niet kunnen ombuigen. Er is nulgroei. Dynamiek en innovatief gedrag komt aarzelend op gang. De Leefsituatie Index toont dat het algemene welbevinden van de bevolking stabiel, maar onevenwichtig is.
Er is geen somberheid. Via opleiding en zinvolle vrijetijdsbesteding wordt de toekomstige loopbaan gunstig beïnvloedt. Individueel welbevinden en persoonlijke groei vindt plaats in netwerken. Men regelt ‘zijn zaakjes’ zelf en zoekt alleen verbinding met anderen als dat het eigenbelang dient. Dat leidt tot kleine collectieven bijvoorbeeld rond energie, woon- en mantelzorg. Ook de persoonlijke balans in werk en privé vergroot het welbevinden.
Europa heeft verantwoordelijkheden overgeheveld naar de lidstaten. Kerntaken voor de Nederlandse overheid beperken zich tot veiligheid, welzijn en een vangnet voor zwakkeren in de samenleving. Het departement van Vitaliteit en Geluk richt zich ook op kansarmen, die worden geactiveerd het heft in eigen hand te nemen. Mensen zoeken werk dat aansluit bij hun persoonlijke missie. Ondernemingen werken bewust aan hun identiteit (employer branding).
De gezondheidszorg staat op hoog niveau. De basisverzekering is sober. Voor kosten die samenhangen met het eigen leefgedrag draait men zelf op.

Arbeidsverhoudingen in dit scenario
De verhouding tussen werkgevers en werknemers is sterk geïndividualiseerd. Zowel werkgever als werknemers spelen in op eigen verantwoordelijkheid. De werknemer vraagt aan zijn werkgever om maatwerk dat zijn of haar welbevinden vergroot. De werknemer neemt zelf initiatieven en maakt zelf keuzes die de eigen inzetbaarheid en vitaliteit – geluk – bevorderen. De werkgever volgt en faciliteert.
Vakbonden spelen een beperkte rol en concurreren met one-issue-bewegingen. Ze richten zich op individuele belangenbehartiging en dienstverlening. Bij werkenden leeft sterk ‘ik maak mijn eigen deal’.
In bedrijven is medewerkersbetrokkenheid actueel. De balans tussen werk en privé, veilig en gezond werken is een terugkerend thema in de gesprekken. Gelukstrainingen zijn in zwang geraakt.
Arbeidsvoorwaarden zijn maatwerk. De oriëntatie van medewerkers op welzijn en ontplooiing leidt tot een ruime keuze aan faciliteiten op het gebied van opleiding, gezondheid, betekenisvol werk en competenties.