Het Rijk wil de duurzaamste cao van Nederland. Om dit te bereiken wordt er binnen een pilot volop geëxperimenteerd om ‘groene ideeën’ te vertalen naar (nieuwe) arbeidsvoorwaarden en de werkomgeving. Waar werken ze binnen de pilot aan, wat zijn de tot nu toe behaalde resultaten en welke uitdagingen liggen er? Drie leden van het pilotteam vertellen erover.
Eerst wat achtergrondinformatie. Tijdens de onderhandelingen over de Cao Rijk 2022-2024 spraken de betrokken partijen af om binnen de cao meer aandacht te besteden aan duurzaamheid. Maar waar begin je? En hoe ga je met een containerbegrip als duurzaamheid aan de slag binnen een cao waar verschillende ministeries en rijksdiensten onder vallen?
Om dit te onderzoeken is de ‘pilot duurzame cao’ gestart. De uitvoering van de pilot valt onder het rijksbrede programmateam Denk Doe Duurzaam. De ideeën van werknemers zijn opgehaald en in de praktijk getest. Bij de onderhandeling van de nieuwe cao, die op 1 juli 2024 is ingegaan, is besloten de pilot door te zetten en de opgehaalde inzichten op grotere schaal te testen.
Maatschappelijk verantwoord werkgeven
Het verduurzamen van arbeidsvoorwaarden is een goed voorbeeld van maatschappelijk verantwoord werkgeverschap (MVW). Dit is vorm van werkgeverschap waarbij rekening wordt gehouden met het samenspel tussen werkgever, werknemer én de sociaal maatschappelijke context. Door MVW in de praktijk te brengen kunt u als werkgever een positieve impact hebben op de maatschappij en tegelijkertijd werken aan de eigen organisatiedoelen en waarden. Meer weten? Lees verder op onze themapagina.
Ophalen van duurzame ideeën
Het pilotteam kreeg de opdracht om aan rijksambtenaren te vragen om met ideeën te komen voor verduurzaming van hun arbeidsvoorwaarden. “Het begrip ‘arbeidsvoorwaarden’ hebben we daarbij breed opgevat”, vertelt Gerard de Koe, Coördinator CAO Rijk. “Het omvat alles waar je als werknemer in je werk mee in aanraking komt. Van het reizen naar je werk, tot je werkplek, het bedrijfsrestaurant en de ICT-middelen waarmee je werkt”.
Pilotproject: data als grote vervuiler
Net zoals bij zoveel andere organisaties neemt het dataverkeer bij de overheid toe. Dat zorgt ook voor meer vervuiling. “De voetafdruk van ons elektronisch gebruik is al even hoog als die van het vliegverkeer. En dat wordt door AI alleen maar erger.” Tijd om er iets aan te doen, aldus de medewerkers in het experimententeam ‘Data als onbekende vervuiler’.
Het opslaan van documenten op meerdere plekken is één van de oorzaken van de toenemende vervuiling. Om dit tegen te gaan stelt het team voor een dashboard te laten maken waar medewerkers het eigen datagebruik kunnen monitoren. Dit inzicht moet medewerkers aanmoedigen om duurzamer om te gaan met data. Bijvoorbeeld door documenten slechts één keer op te slaan in een gedeelde online-omgeving, waar ook collega’s met elkaar kunnen samenwerken.
Werknemers betrekken bij verduurzaming is makkelijker gezegd dan gedaan. Binnen het Rijk werken ruim 150.000 mensen met verschillende achtergronden en functies verspreid over heel Nederland. Bij het aandragen van duurzame ideeën zijn er daarom zo weinig mogelijk barrières opgeworpen.
“Participatie van werknemers is essentieel in de pilot. We zijn daarom niet gelijk gaan mitsen en maren, maar hebben eerst gewoon gekeken naar wat zij belangrijk vinden. Door vervolgens onderscheid te maken tussen ‘meedenkers’, ‘ideehouders’ en ‘ideedroppers’ hebben we de medewerkersbetrokkenheid zo laagdrempelig mogelijk proberen te maken”, legt Sem Carree uit. Hij is als externe innovatieadviseur aan de pilot verbonden. “Werknemers konden in de ideefase zo betrokken zijn op de manier die zij het fijnst vonden.”
Plannen stap voor stap concreter maken
Door alle ingezonden ideeën te categoriseren in verschillende thema’s, kon een duidelijke verdeling worden gemaakt. “Daarnaast hebben we alle ideeën getoetst op: impact, originaliteit, haalbaarheid, uitvoerbaarheid, inclusie en gedragsverandering”, vertelt Marije Geluk, projectleider van de pilot duurzame cao. “Daar zijn uiteindelijk 14 projecten uitgekomen”.
De geselecteerde ideeën worden (of zijn) eerst allemaal kleinschalig getest door een divers experimententeam. Deze teams bestaan uit medewerkers die werkzaam zijn bij verschillende ministeries of uitvoeringsinstanties zoals de Belastingdienst en DUO.
Deze experimententeams kregen een klein budget en (de eerder door Marije genoemde) leidende principes mee. De teams werkten vervolgens binnen een pressure cooker samen aan echte producten om het aangedragen idee handen en voeten te geven. Ook keken zij daarbij naar wat de waarde is van het uitgewerkte product voor werknemers en waar je allemaal tegenaan loopt als je het idee ook daadwerkelijk aanbiedt aan werknemers. De resultaten van de eerste projecten zijn terug te lezen op de website van CAO-Rijk.
Het team schaaft continu aan de experimenten en stap voor stap wordt het idee verder uitgewerkt. Van waarde naar uitvoerbaarheid en betaalbaarheid. “We organiseren sessies om de plannen verder uit te werken en concreter te maken. Dat doen we samen met onze collega’s in de uitvoering en beleid, maar we betrekken ook het bedrijfsleven. Zo schakelen we bijvoorbeeld startups in om in zogenoemde ‘fix it sessions’ mee te denken over een oplossing voor complexe problemen”, vertelt Carree.
Pilotproject: verschillende vervoersmiddelen
Bij het woon-werkverkeer of dienstreizen zijn sommige werknemers van het Rijk nu afhankelijk van de auto. Dit geldt vooral voor mensen die op een plek wonen of werken die met het OV niet goed bereikbaar is. Of voor inspecteurs die op meerdere plekken moeten controleren op één dag.
“We kijken of combinaties van vervoer en deelvervoer hier een oplossing kan bieden. Je kunt dan bijvoorbeeld met de fiets naar het station, daar pak je de trein en het laatste stukje gebruik je een deelauto”, legt Marije Geluk, projectleider van de pilot duurzame cao, uit. “We gaan nu op basis van deze inzichten kijken hoe we flexibeler kunnen zijn met het vergoeden van zo’n combinatiereis. En op grotere schaal testen of we deelvervoeropties kunnen aanbieden, zodat het aantrekkelijker wordt voor onze werknemers.”
Gedragsverandering en blinde vlekken
In ieder pilotproject wordt uitgebreid stilgestaan bij gedragsverandering. Om mensen daadwerkelijk tot gedragsverandering aan te zetten is het volgens De Koe belangrijk om altijd een stapje verder te durven gaan. “We proberen onder andere vegetarische opties in kantines aantrekkelijker te maken. Dat doen we door het bijvoorbeeld als eerste keuze aan te bieden. In de volgende fase kunnen we de vegetarische optie misschien goedkoper maken. Er zijn altijd mensen die daar in eerste instantie negatief op reageren. Want wie zijn wij om te zeggen wat ze moeten eten”, vertelt hij.
Volgens de cao-coördinator hebben ze daar een punt. “Het is zeker niet ons doel om een maatregel bij iedereen door te drukken. Wel willen we proberen om mensen in aanraking te laten komen met duurzame alternatieven, zodat ze zelf een weloverwogen keuze kunnen maken. Daarover kunnen we dan ook in gesprek. Want zit niet-duurzaam gedrag vooral in onwetendheid, of zijn er andere blinde vlekken? Zoals ongemak, moeilijke uitvoerbaarheid of grote onkosten? Voor ons is het heel waardevol om die prikkels scherp te krijgen, zodat we concrete (verander)voorstellen kunnen indienen voor bestaande of nieuwe duurzame arbeidsvoorwaarden. Die kunnen vervolgens in de cao of de bedrijfsvoering worden opgenomen.”
Pilotproject: vrijere besteding van het IKB
Waarvoor mag je het (opgespaarde) individueel keuzebudget (IKB) inzetten? Deze vraag speelt ook bij veel werknemers van het Rijk. Door de opkomst van het thuiswerken is er de afgelopen jaren al veel meer mogelijk geworden, bijvoorbeeld door het IKB in te zetten voor het verduurzamen van de woning.
Binnen de pilot wordt momenteel onderzoek gedaan of het IKB nog breder ingezet kan worden. Bijvoorbeeld voor een OV-abonnement of een biologisch groente- en fruitpakket. De gedachte hierachter is dat duurzaam gedrag niet alleen aangemoedigd moet worden tijdens werktijd, maar ook daarbuiten. Onder rijksambtenaren vindt 65% het belangrijk dat de werkgever duurzame privé-keuzes ondersteunt.
Welke vorm van duurzaamheid vinden rijksambtenaren belangrijk?
“Het zijn natuurlijk de meest ‘groene werknemers’ die afkomen op zo’n pilot. Als werkgever wilden we weten of er rijksbreed onder ambtenaren ook steun is voor verduurzaming”, vertelt De Koe. Met behulp van de AWVN-tool Preference hebben we dat onder de werknemers getoetst.
Uit het onderzoek blijkt dat ongeveer 65 procent van de medewerkers het (zeer) belangrijk vindt dat de bedrijfsvoerding binnen het Rijk verduurzaamd. Eveneens 65 procent vindt het van belang dat de werkgever individuele duurzame keuzes ondersteunt. Gevraagd naar welke individuele keuzes ondersteund moeten worden, scoren vooral de volgende categorieën hoog: OV-privé, duurzame apparaten en onderhoud aan de fiets.
Medewerkers betrekken bij duurzame arbeidsvoorwaarden
Bij het vormgeven van duurzame arbeidsvoorwaarden is het belangrijk om bij iedere stap de medewerkers te betrekken, vinden de pilotleden. “Je moet je altijd afvragen hoe een stap verder te zetten, innovatief te zijn en hoe medewerkers daarbij betrokken kunnen worden”, vertelt Geluk. Volgens haar is de eigen motivatie onder medewerkers om met duurzaamheid aan de slag te gaan één van de belangrijkste factoren binnen de pilot. “Het moet niet alleen van bovenaf besloten worden, maar ook vanuit de medewerkers zelf komen. Dan gaan ze er pas gebruik van maken.”
Carree is het met haar eens. Volgens hem moeten (verbeter)voorstellen die leiden tot (nieuwe) duurzame arbeidsvoorwaarden maatwerk zijn. “We moeten een brugfunctie bieden tussen wat medewerkers willen en wat er daadwerkelijk kan. Dit zodat we medewerkers met een goed idee de mogelijkheid kunnen geven om het uit te voeren. Om te kijken wat echt werkt, hebben we de steeds weer de input nodig van medewerkers. En moeten we blijven testen, testen en nog eens testen.”
De Koe geeft andere werkgevers die ook met duurzaamheid aan de slag willen het advies om -net zoals bij het Rijk- een experimenteerruimte binnen de cao in te bouwen. “Begin gewoon en wees niet bang voor wat tegengas. Kijk samen met medewerkers wat werkt en ga daarmee verder. Zo bouw je als organisatie stap voor stap verder aan een duurzame organisatie.”
Meer weten over de pilot duurzame cao van het Rijk? In dit artikel zijn 3 van de 14 pilotprojecten uitgelicht. Als u meer wilt weten over hoe er binnen het Rijk wordt gewerkt aan duurzame arbeidsvoorwaarden, ga dan naar de website van de pilot duurzame cao.
