Cao IKEA
De cao van IKEA haalde de kranten vanwege de opzienbarende inhoud, waaronder een stevige loonsverhoging. Achter de schermen gebeurde iets wat minstens zo opvallend was: van klassiek onderhandelen was nauwelijks sprake. Met goede afspraken vooraf en expliciet commitment van alle partijen verliep het cao-proces duidelijk anders dan voorheen. Het inhoudelijke resultaat kun je niet los zien van dat vernieuwende proces, zeggen alle betrokkenen.
De ‘rituele dans’ die cao-onderhandelingen vaak zijn, wilden ze nu eens niet. IKEA streeft naar duurzame relaties met vakbonden, zegt manager arbeidsverhoudingen en arbeidsrelaties Liesbeth Cazemier: ‘De vakbonden vertegenwoordigen onze medewerkers. Het past bij onze bedrijfscultuur om te werken aan duurzame relaties met onze medewerkers. Daarom wilden we op zoek naar een andere manier van omgaan met elkaar. Niet alleen tijdens de cao-onderhandelingen, maar ook daar tussendoor.’
Ook de beide betrokken vakbonden, FNV en de Werknemersvereniging IKEA Medewerkers (W.I.M.), stonden open voor een andere aanpak. ‘De onderhandelingen over de vorige cao verliepen niet vlekkeloos’, vertelt Danielle Wiek, FNV-onderhandelaar. ‘Bij de evaluatie hadden we afgesproken om te onderzoeken hoe we meer als partners met elkaar konden omgaan.’
Partnerschapsdagen
De onderhandelingen van 2022 begonnen met twee ‘partnerschapsdagen’, vertelt Valentijn Verpaalen, adviseur arbeidsvoorwaarden en arbeidsverhoudingen bij AWVN. ‘Die dagen waren bedoeld om afspraken met elkaar te maken over dit nieuwe proces. Geen inhoudelijke afspraken, maar afspraken over de cultuur waarin de gesprekken zouden plaatsvinden – “onderhandelingen” kun je het in dit geval eigenlijk niet noemen.’ Cazemier: ‘We hebben onder meer teruggekeken op de vorige cao-onderhandelingen: wat ging goed en wat ging niet goed, waardoor was er niet altijd vertrouwen van beide kanten? Op basis daarvan maakten we afspraken voor het komende cao-proces.’
Die afspraken waren dat de traditionele inzetbrieven van beide kanten niet het startpunt zouden zijn, dat er niet geschorst zou worden en dat de gesprekspartners ook moeilijke onderwerpen of vervelende gevoelens op de gezamenlijke tafel zouden leggen. FNV kwam wel met een inzetbrief, omdat dat een vaste afspraak met leden is, vertelt Danielle Wiek. De andere onderhandelaar van vakbondszijde, Dick Wolbers, voorzitter van W.I.M., hield de brief ‘in de achterzak’, vertelt hij. Zowel FNV als W.I.M. hadden uit de achterban onderwerpen opgehaald om te bespreken aan de cao-tafel.
‘Het gesprek is niet gevoerd vanuit standpunten, maar vanuit thema’s’, vertelt Verpaalen (AWVN). ‘We keken naar die thema’s en bespraken oplossingsrichtingen. Die bleken van werkgevers- en werknemerszijde grotendeels overeen te komen. Beiden wilden bijvoorbeeld iets doen aan het basisloon, mede omdat in coronatijd was gebleken dat sommige werknemers te afhankelijk zijn van toeslagen voor bijvoorbeeld weekend- of avondwerk.’ Ook het algehele beloningsbeleid was een thema, naast onder meer duurzame inzetbaarheid.
Menselijke relaties voorop
‘De twee heidagen vooraf zorgden ervoor dat er wederzijds vertrouwen was’, stelt Wiek. ‘Het hielp dat iedereen transparant was over de eigen twijfels en dat we die allemaal aan de voorkant hebben besproken. Tijdens het proces zelf hielp het dat onderwerpen in eerste instantie verkennend op tafel kwamen. Je deelt inhoud en kennis, in plaats van meteen standpunten.’
Het werken vanuit thema’s in plaats van standpunten, sprak ook Wolbers (W.I.M.) aan. ‘De zakelijke benadering van voorheen past niet echt meer bij de huidige tijdsgeest. Ik was blij dat we elkaar allemaal konden vinden in het uitgangspunt dat menselijke relaties voorop moeten staan, ook in cao-onderhandelingen. Het is goed om daarbij een procesbegeleider te hebben die ervoor zorgt dat je afspraken maakt om niet in het oude gedrag te vervallen.’
Over niet-traditionele onderhandelingen heeft iedereen z’n eigen ideeën, zag Cazemier (IKEA). ‘Ook de stakeholders binnen onze eigen organisatie. Dat maakte het best spannend. Maar als cao-team geloofden we in deze aanpak. De manier waarop we de cao-onderhandelingen in het verleden hadden aangepakt, was niet toekomstbestendig.’
Het hielp dat ze vanuit haar organisatie een ‘mooi mandaat’ meenam voor verhoging van het basisloon. ‘Maar wat nóg meer hielp om tot een goed resultaat te komen, was dat we open en respectvol aan tafel zaten. Zonder de heidagen vooraf was dat absoluut niet gelukt. Niet dat het volledige onderlinge vertrouwen er dan meteen ís, maar je legt samen wel een goede basis. De kunst is om elkaar daar zo nu en dan aan de cao-tafel aan te herinneren, want het gaat niet automatisch goed.’
Bij voorkeur geen compromis
‘De gelijkwaardigheid en het onderlinge vertrouwen is tijdens het proces gegroeid’, merkte Verpaalen (AWVN). ‘Vanuit die houding kun je samen toch écht nieuwe resultaten komen, heel anders dan de compromissen waartoe traditioneel onderhandelen vaak leidt. Voor niet alle onderwerpen is een compromis dé oplossing. Je kunt het vergelijken met een stel waarvan de ene graag op vakantie in Engeland gaat en de ander naar Spanje; dan eindig je als compromis liever niet in Frankrijk, want daar voelde je beíde niet voor. Op sommige cao-onderdelen zijn de partijen dus tot een compromis gekomen, maar daar waar dat niet paste zijn ze eruit gekomen door samen een onderwerp te verkennen en na te denken over de beste oplossing. Daarbij hebben we ook het idee van deep democracy gebruikt: als je niet mee kunt in een voorstel, wat heb je dan nodig om het wél te laten werken? Dat kan soms heel eenvoudig zijn, bijvoorbeeld: invoering in kleine stapjes.’
Dit staat in de nieuwe cao van IKEA
• 9 tot 11,7% loonsverhoging per 1 november 2022
• 4 tot 5% extra loonsverhoging per 1 juli 2023
• snellere doorgroei naar het eind van de schaal
• totale loonstijging tussen 13 en 25%
• afbouw toeslagen voor avond-, nacht- en weekendwerk
• compensatie van toeslagverlies van maximaal 4 jaar
• invoering vijfploegendiensten voor units met nachtwerk
• afschaffing jeugdloon
• meer keuzemogelijkheid in arbeidsvoorwaarden
• diverse maatregelen voor duurzame inzetbaarheid
Een belangrijke uitkomst van het cao-proces was dat het basisloon flink omhooggaat (zie kader). De toeslagen worden afgebouwd. ‘We hebben gekozen voor een ruimhartige overgangsregeling zodat er niet gelijk een stuk van de verbetering van het basisloon weer wegvalt’, zegt Cazemier.
Minder afhankelijkheid van toeslagen is een groot winstpunt, stellen ook Wolbers en Wiek. Wolbers: ‘Als je met vakantie gaat, hou je hetzelfde loon.’ Toch is het aangepaste loonbeleid voor hen een nóg belangrijker verbetering in de nieuwe cao. ‘Het loonbeleid is wezenlijk anders ingericht. Loon is meer gekoppeld aan ervaring en medewerkers hebben de komende jaren een beter perspectief door de schalen heen’, zegt Wiek, die als FNV-onderhandelaar veel recente ervaring heeft in de retailsector. ‘Ik geef het de volgende retailer te doen om IKEA te verbeteren. Met name het uitgangspunt om de vakbonden als gelijkwaardige gesprekspartner te zien, is voor deze sector zeer uitzonderlijk.’
Startpunt voor betere arbeidsverhoudingen
Voor alle partijen aan de cao-tafel is het recente proces startpunt voor wat hen betreft een structureel betere onderlinge verhouding. Cazemier (IKEA): ‘Als je zo’n verandering wilt, betekent dat ook iets voor jezelf: je moet vertrouwen durven geven. Ons vertrouwen is niet beschaamd. Wat ons betreft is dit traject een basis om ook tussen cao-onderhandelingen door met elkaar in gesprek te gaan. Misschien is het goed om voor het volgende cao-traject een halve dag bij elkaar te gaan zitten om de afspraken weer even op te frissen.’ De begeleiding van AWVN had duidelijk meerwaarde, zegt Cazemier. ‘Juist op thema’s waarbij je creatief moet zijn, brengt AWVN ideeën uit de buitenwereld mee, omdat de adviseurs ervaring hebben bij veel organisaties.’
De verhoudingen aan de cao-tafel van IKEA zijn bijzonder, analyseert Verpaalen (AWVN) vanuit die brede ervaring. ‘Het gebeurt in onze optiek nog te weinig dat cao-partijen in zo’n proces van vertrouwen en co-creatie tot een nieuwe cao komen. Wij zijn enthousiast voorstander van zulke afspraken en arbeidsverhoudingen om tot een breed gedragen cao te komen. De aandacht gaat vaak naar de inhoud van de nieuwe cao; in dit geval was het proces ernaartoe minstens zo waardevol.’
Tekst Berber Bijma
