Blog
Een pleidooi voor deeltijd werken lijkt precies het tegenovergestelde van wat Nederland nu nodig heeft. Maar werken in deeltijd kan juist in een omgeving van afwijkende werktijden, zoals het geval is binnen organisaties met collectieve systemen als ploegendiensten, ervoor zorgen dat werknemers langer vitaal blijven.
Deeltijders willen vooral in deeltijd blijven werken. Dat is kort gezegd de conclusie die uit recent onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau op te maken is. Bevindingen die aansluiten bij een trend die al langer aan de gang is.
Zo vertellen de cijfers van het CBS dat het aandeel deeltijders dat meer uren wil gaan werken sinds 2015 is afgenomen. Van één op de 5 naar één op de 8. Maar er is meer aan de hand. Want andere cijfers van het CBS lijken juist te suggereren dat de parttimer als groep misschien wel op z’n retour is. Al drie kwartalen op rij daalt het aandeel deeltijders.
Meer in deeltijd
Een pleidooi voor deeltijd werken lijkt precies het tegenovergestelde van wat Nederland nu nodig heeft – zeker in het licht van de huidige arbeidsmarktkrapte die, volgens schattingen van het UWV, inmiddels voor driekwart van de beroepsgroepen geldt. En bovendien telt Nederland al, in vergelijking met andere Europese landen, de meeste deeltijders: zo’n 70% van de werkende vrouwen en 28% van de werkende mannen.
Het promoten van deeltijd werken is iets minder vreemd als je bedenkt dat voor bepaalde groepen werknemers geldt dat zij niet of nauwelijks in deeltijd kúnnen werken, terwijl ze tegelijkertijd aan hun duurzame inzetbaarheid moeten blijven werken. Op grond van vacatures blijkt bijvoorbeeld dat slechts een klein deel van de functies in de ICT en de farmaceutische industrie voor parttime zijn opengesteld. Deeltijd werken is namelijk lastig voor de organisatie. Dat geldt ook voor bedrijven met collectieve systemen zoals ploegendiensten. Maar het werken in deeltijd kan juist in de omgeving van afwijkende werktijden een belangrijke rol spelen om langer vitaal te blijven en slijtage van het lichaam tegen te gaan.
Minder fysieke belasting en meer ruimte voor herstel
Een recente studie onder Amerikaanse verpleegkundigen die in nachtdiensten werken[1], laat zien dat hun kansen om gezond oud te worden, na zo’n 10 jaar met 20% is afgenomen in vergelijking met hun collega’s die in dagdienst werken. Een tekort aan slaap, sociaal verstorende factoren en een hoger risico op overgewicht, zorgen ervoor dat de gezondheid van de eerste groep terugloopt. Het is daarom goed te begrijpen dat in Finland wordt gepleit om werknemers van 50 jaar en ouder de mogelijkheid krijgen om het aantal nachtdiensten en lange werkdagen en werkweken te verminderen[2].
Minder belasting en meer ruimte voor herstel, zijn logische tegenmaatregelen om de fysieke belasting van het werken in ploegendiensten te verminderen. Overigens past dat perfect in een bredere trend die zich in Nederland aftekent: de gemiddelde werktijd neemt vanaf 50 jaar eerst langzaam af, vanaf 60 jaar versneld. Onder mannen loopt die terug van 40 naar 30 uur gemiddeld per week, onder vrouwen van 24 naar 19 uur.
Deeltijd in ploegendienst
Maar als gezegd: in ploegendiensten is het echter nog niet zo eenvoudig om deeltijdwerken mogelijk te maken. In deze collectieve roosters is fulltime de norm – in tegenstelling tot ziekenhuizen en supermarkten, waar parttimers de dienst uitmaken.
Laten we op de eerste plaats niet vergeten dat er grote verschillen tussen mensen bestaan. Rekening houden met het chronotype (ochtend- of avondmens) bij het vormgeven van roosters, leidt in z’n algemeenheid tot al betere slaap, minder verstoring van het bioritme – en daarmee per saldo een betere gezondheid[3].
Het is daarom van belang om eerst in beeld te krijgen waar de werknemer die in ploegendienst werkt, zelf het meeste baat bij heeft. Om vervolgens na te gaan of er wellicht, bijvoorbeeld door het werk anders te organiseren, mogelijkheden om in deeltijd te werken te verbeteren zijn. Denk bij het herinrichten van ploegen ook aan het verbreden van de competenties van werknemers. Vaak wordt namelijk vergeten dat werken in deeltijd snel tot een onderbezetting kan leiden. Het kan namelijk zo maar zijn dat de bestaande reservecapaciteit niet toereikend is om alle afwezigen op te vangen.
De escapeknop
De vraag is of deeltijdwerk de enige oplossing is om de vitaliteit van werknemers te beschermen. De werknemer die moeite heeft om zijn pensioen te halen, had allicht in een eerder stadium moeten worden geholpen. Maar ook tijdig stoppen met werken in ploegendiensten, helpt voorkomen dat reeds bestaande slaapproblemen verergeren. Onderzoek heeft aangetoond dat slaapproblemen bij werknemers die uit de ploegendienst stappen, gelijk blijven, terwijl die diegenen die in de ploegendienst blijven werken die gemiddeld juist verder toenemen[4].
Ook ergonomische regels toepassen op het rooster, leidt gezondheidstechnisch tot een betere uitkomst. Omdat bij het vormgeven van het rooster rekening gehouden wordt met de fysieke belasting (door te lange werkweken en teveel zware diensten achter elkaar te vermijden), en doordat na nachtdiensten voldoende vrije tijd is ingeroosterd om de biologische klok de gelegenheid te geven om te schakelen naar het reguliere dag-nachtritme. Deze maatregelen leiden tot een betere slaap en daarmee tot vitalere medewerkers[5].
Deeltijders die eigenlijk fulltimers zijn
Er is overigens een groep ploegendienstwerknemers die volgens de definitie van het CBS tot de groep van deeltijders hoort, maar die formeel fulltimers zijn. Het gaat om werknemers die minder dan 35 uur worden ingeroosterd maar toch een voltijdaanstelling hebben. Het bekendste voorbeeld hiervan is de 5-ploegendienst volcontinu: werknemers zijn gemiddeld zo’n 34 uur per week ingeroosterd. De kortere werkweek zorgt er, in combinatie met een inzet over 7 dagen per week, boor dat het mogelijk is met alle ergonomische regels rekening te houden.
Deze tijdcompensatie is het voorbije jaar ook onder een groep schoonmakers gebruikt die permanent in nachtdiensten werkt. Het gericht inroosteren van meer vrije tijd zorgde er bij deze groep werknemers voor dat hun slaap verbeterde en dat zij zich in hun vrije tijd veel minder vermoeid voelden[6].
Zo hoeft er niet één voltijdnorm te zijn die voor elke werknemer geldt. Beter is deze af te stemmen op de fysieke belastbaarheid, om meer rekening te houden met hun unieke vermogen. En om zo hun vitaliteit en betrokkenheid bij het werk te behouden en te verbeteren.
[1] Hongying Shi e.a., Rotating Night Shift Work and Healthy Aging After 24 Years of Follow-up in the Nurses’ Health Study, Boston 2022.
[2] Finnish Institute of Occupational Health, People Over 50 Years of Age Should Be Offered the Opportunity to Reduce Night Shifts and Long Hours, 2022
[3] Céline Vetter e.a., Aligning Work and Circadian Time in Shift Workers Improves Sleep and Reduces Circadian Disruption, 2015.
[4] Philip Tucker e.a., The Effects of Age and Shiftwork on Perceived Sleep Problems, 2011.
[5] Kati Karhula e.a., Ageing shift workers’ sleep and working-hour characteristics after implementing ergonomic shift-scheduling rules, Helsinki 2020
[6] ShiftPlan met bijdragen van FNV en NZi, Handboek Nachtarbeid RAS, 2022
